CHƯƠNG 2: QUY TRÌNH SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP “BÀN TAY NẶN BỘT” TRONG DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC Ở TRƯỜNG THCS

2.1. Chương trình hóa học THCS

       Giúp HS nắm được các quan điểm học thuyết, định luật hóa học đầu tiên về các chất, cấu tạo chất và sự biến đổi của chúng. Thông qua sự hình thành các khái niệm hóa học cơ bản về chất, sự biến đổi chất mà giúp HS nắm được và hình thành kĩ năng sử dụng ngôn ngữ hóa học qua các hiện tượng. Giúp HS hình thành năng lực nhận thức, phát triển tư duy, nắm được các thao tác tư duy quan trọng như: phân tích-tổng hợp, khái quát hóa, so sánh và các phương pháp hình thành các phán đoán mới như quy nạp, diễn dịch, loại suy,...

2.2. Điều kiện để sử dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong dạy học môn Hóa học có hiệu quả

a) Học sinh cần phải hiểu rõ câu hỏi đặt ra hay vấn đề trọng tâm của bài học

b) Tự làm thí nghiệm là cốt lõi của việc tiếp thu kiến thức khoa học

c) Tìm tòi nghiên cứu khoa học đòi hỏi học sinh nhiều kĩ năng. Một trong các kĩ năng cơ bản đó là thực hiện một quan sát có chủ đích.

d) Học khoa học không chỉ là hành động với các đồ vật, dụng cụ thí nghiệm mà học sinh còn cần phải biết lập luận, trao đổi với các học sinh khác, biết viết cho mình và cho người  khác hiểu.

e) Dùng tài liệu khoa học để kết thúc quá trình tìm tòi - nghiên cứu

f) Khoa học là một công việc cần sự hợp tác

2.3. Lựa chọn chủ đề dạy học theo phương pháp BTNB

       - Các chủ đề dạy học phải gần gũi với đời sống mà học sinh dễ cảm nhận và đã có ít nhiều những quan niệm ban đầu về chúng.

          - Việc lựa chọn các chủ đề dạy học cần phải được tổ chức thành hệ thống từ thấp đến cao trong phạm vi một lớp cũng như cả cấp học.

          - Việc lựa chọn các chủ đề dạy học theo phương pháp BTNB cần phải chú ý đến một điểm rất quan trọng của phương pháp này là học sinh phải tự đề xuất được các phương án thí nghiệm và tự lực tiến hành các thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu.

         Ví dụ một số chủ đề được giảng dạy trong chương trình THCS: Nguyên tố và hợp chất cụ thể, phản ứng hóa học, tính chất hóa học của kim loại – Dãy hoạt động hóa học, các hợp chất hữu cơ, cấu tạo nguyên tử nguyên tố hóa học, axit – bazơ – muối,….

2.4. Lựa chọn và sử dụng thiết bị dạy học trong phương pháp BTNB

       Giáo viên cần biết cách kết hợp các TBDH hợp lí, sử dụng TBDH phù hợp, đúng lúc, đứng chỗ. Ví dụ đối với chủ đề "Chất", cụ thể là bài “Chất tinh khiết”, chúng ta thực hiện lựa chọn và sử dụng thiết bị dạy học trong tiết học bài như sau: Các dụng cụ, thiết bị thí nghiệm: chai nước khoáng, ống nước cất, cốc thủy tinh, đĩa thủy tinh, đèn cồn, ống nghiệm, diêm, giấy lọc, muối, đường, cát. Bút dạ, giấy khổ to. Tất cả dụng cụ phải đảm bảo yêu cầu đầy đủ cho các nhóm thực hiện. Các dụng cụ và hóa chất như diêm, muối, đường, cát, nước khoáng GV có thể yêu cầu HS chuẩn bị trước.

2.5. Tổ chức hoạt động quan sát và thí nghiệm trong phương pháp BTNB

2.5.1. Nguyên tắc tổ chức hoạt động quan sát và thí nghiệm trong phương pháp BTNB

         Khi thiết kế hoạt động quan sát, thí nghiệm cho học sinh cần phải đảm bảo các nguyên tắc sau:

         Nguyên tắc 1: Đảm bảo mục tiêu của từng chương và của từng bài học về kiến thức, kĩ năng và thái độ

         Nguyên tắc 2: Phát huy tính chủ động, tích cực, sáng tạo; bồi dưỡng hứng thú học tập; phát triển năng lực nhận thức, rèn luyện phương pháp tự học; phù hợp với đặc điểm tâm - sinh lí học sinh

           Nguyên tắc 3: Đảm bảo sự thống nhất giữa phương pháp khoa học và phương pháp dạy học bộ môn

           Nguyên tắc 4: Đảm bảo tính khả thi của các hoạt động quan sát, thí nghiệm trong nhiều hoàn cảnh dạy học khác nhau

2.5.2. Các bước tiến hành trong hoạt động quan sát và thí nghiệm trong phương pháp BTNB

Tiến hành hoạt động quan sát và thí nghiệm với bài học “Chất tinh khiết” trong chủ đề “Chất”.

Bước 1: Tình huống xuất phát và câu hỏi nêu vấn đề   

Bước 2: Bộc lộ biểu tượng ban đầu         

Bước 3: Đề xuất câu hỏi và phương án thí nghiệm         

Bước 4: Tiến hành thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu

Bước 5: Kết luận, hợp thức hóa kiến thức

2.5.3. Một số phương pháp tiến hành thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu
a) Phương pháp quan sát         

b) Phương pháp thí nghiệm trực tiếp

2.6. Vận dụng phương pháp bàn tay nặn bột trong dạy học hóa học ở trường THCS

2.6.1. Ví dụ về quy trình tổ chức hoạt động quan sát, thí nghiệm theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh

a) Quy trình dạy học loại bài kiến thức Học thuyết và Định luật chủ đạo

b) Quy trình dạy học loại bài kiến thức Nguyên tố và Hợp chất cụ thể Các bước Giáo viên Học sinh

c) Quy trình thiết kế và thực hiện khảo sát thực nghiệm khoa học

2.6.2. Tiến trình giảng dạy chủ đề Oxit

A. Chuẩn kiến thức, kĩ năng

1. Kiến thức

   Biết được:

-        Tính chất hóa học: Oxit axit tác dụng được với nước, dụng dịch bazơ, oxit bazơ, oxit bazơ tác dụng được với nước, dung dịch axit, oxit axit, sự phân loại oxit.

-        Tính chất, ứng dụng, điều chế CaO, SO₂

2. Kĩ năng

-        Quan sát thí nghiệm, rút ra được tính chất hóa học của oxit bazơ, oxit axit

-        Dự đoán, kiểm tra và kết luận được về tính chất hóa học của CaO, SO₂

-        Viết được các PTHH minh họa tính chất hóa học của một số oxit

-        Nhận biết một số oxit cụ thể

-        Tính % khối lượng của oxit trong hỗn hợp hai chất

B. PHƯƠNG PHÁP

-        Quan sát

-        Thí nghiệm nghiên cứu

-        Hợp tác theo nhóm nhỏ

C. THIẾT BỊ SỬ DỤNG

-        Các phiếu học tập hướng dẫn HS hoạt động cá nhân và nóm

-        Dụng cụ hóa chất để tiến hành thí nghiệm theo nhóm HS: ống nghiện, ống hút nhỏ giọt để lấy hóa chất, ống thổi, hóa chất P để điều chế P₂O₅, S để điều chế SO₂, nước vôi trong...

-        Dụng cụ và hóa chất để tiến hành thí nghiệm nghiên cứu tính chất hóa học của CaO: vôi sóng CaO, nước, dung dịch HCl

-        Nếu có điều kiện có thể chuẩn bị: Máy chiếu qua đầu và bản trong hoặc mính tính, máy chiếu và màn hình

-        Vở thí nghiệm của HS

2.6.3. Tiến trình giảng dạy chủ đề kim loại

Bài :                                   NHÔM (2 TIẾT)

Kí hiệu hóa học: Al.

Nguyên tử khối: 27.

A. NỘI DUNG ÁP DỤNG PHƯƠNG PHÁP BTNB: CẢ BÀI.

B. MỤC TIÊU :            

1. Kiến thức: HS biết được:

-         Tính chất hóa học của nhôm: Có tính chất hóa học chung của kim loại, không tác dụng với HNO₃ và H₂SO₄ đặc nguội. Nhôm phản ứng với dung dịch kiềm.

-         Phương pháp sản xuất nhôm bằng cách điện phân nhôm oxit nóng chảy.

2. Kĩ năng:

-         Biết dự đoán, kiểm tra và kết luận về tính chất hóa học của nhôm.

-         Quan sát sơ đồ, hình ảnh rút ra nhận xét về phương pháp sản xuất nhôm.

-         Tính % khối lượng của nhôm trong hỗn hợp.

-         Kĩ năng học tập theo phương pháp BTNB.

3. Thái độ: sử dụng nhôm đúng mục đích, yêu thích và say mê nghiên cứu bộ môn.

C. PHƯƠNG ÁN THỰC NGHIỆM TÌM TÒI: Thí nghiệm trực tiếp.

D. THIẾT BỊ DẠY HỌC: Chuẩn bị cho mỗi nhóm:

-         Dụng cụ: Đèn cồn, lọ thủy tinh, giá ống nghiệm, ống nghiệm, kẹp gỗ, tranh vẽ H2.14 SGK, giấy A3, bút dạ.

-         Hoá chất: Các dung dịch: AgNO₃, HCl, CuCl₂,NaOH, bột Al, dây Al, Fe, một số đồ dùng bằng nhôm.

-         Dụng cụ và hóa chất đủ cho 6 nhóm.

                                     TIỂU KẾT CHƯƠNG 2

            Trong chương 2, chúng tôi tìm hiểu điều kiện để sử dụng phương pháp BTNB trong dạy học môn Hóa học có hiệu quả cùng quy trình sử dụng phương pháp này trong dạy học môn Hóa học ở trường THCS.

             Ngoài ra, để minh họa cho phương pháp BTNB, chúng tôi đã đưa ra một số giáo án minh họa về tiến trình dạy học theo phương pháp BTNB. Các giáo án bám sát chương trình Hóa học THCS với một số bài tiêu biểu. Đây sẽ là cơ sở để áp dụng việc thực nghiệm phương pháp này ở chương 3